Giriş
Arkadaşlar, bugün birlikte büyüleyici bir tarihsel kavrama doğru küçük bir yolculuğa çıkıyoruz: “liyâkat” kelimesinin, özellikle de Osmanlı İmparatorluğu bağlamındaki anlamına. Bu yazıyı okurken bir kahve eşliğinde sohbet ediyormuşuz hissiyle — merakla, şaşkınlıkla ama aynı zamanda kendi dünyamızda düşündüren sorularla — ilerleyelim. Çünkü liyâkat kavramı yalnızca bir kelime değil; idareden bürokrasiye, bireyselden toplumsala, günümüzden geleceğe uzanan bir köprü. Hazırsanız, başlayalım.
—
Liyâkat Osmanlı ne demek? Tanım ve köken
Liyâkat kelimesi Arapça kökenli “لِيَاقَة” sözcüğünden gelmekte ve “layık olmak, uğunluk, yeterlilik, yararlılık” gibi anlamlar içeriyor. ([toven.cagdassozluk.com][1]) Osmanlı bürokrasisinde ve kamu yönetiminde ise bu kavramın işlevi sadece “ehil olma” değil aynı zamanda “erdem sahibi, devletine ve topluma karşı sorumlu olma” şeklinde okunmuş. ([Tozlu Mikrofon][2])
Örneğin, Osmanlı kaynaklarında liyâkat ilkesiyle atanmış olan memurların “görevi en iyi şekilde icra etme” yanında “ahlaki vasıflara sahip olma” beklentisiyle değerlendirildiği belirtilmiş. ([Soomali Forumu][3])
Aynı zamanda, Osmanlı döneminde 1890’da kurulan ve “Liyakat Madalyası” adıyla askeri ve sivil başarıları ödüllendiren bir nişan da var. ([Toplumsal Haber][4])
Yani özetle, Osmanlı’da liyâkat: “bir işe ya da göreve layık olma biçimi, hem ehliyet hem de değer unsuruyla birlikte”.
—
Kökenleri: Osmanlı’da liyâkatin yükselişi ve önemi
Osmanlı devlet yapısında liyâkat ilkesi görece erken dönemlerden itibaren önemliydi. Özellikle devşirme sistemiyle yetiştirilen kadrolar, belli bir eğitimden ve sınamadan geçtikten sonra görev alırdı; bu da liyâkat anlayışını destekleyen bir örnekti. ([bilgisozlugu.com][5])
Ayrıca dönemin yabancı gözlemcileri de Osmanlı’da liyâkate dair dikkat çekici yorumlar yapmışlar. Örneğin bir elçi şunu söylüyordu: “Burada herkes görevine uygun rütbeyi alır, soy ya da gelenek değil…” şeklinde. ([Derin Tarih][6])
Ancak zamanla, devletin alt kademe görevlerinden üst düzey memurluğa kadar liyâkat ilkesi zayıflamaya başladı. Özellikle 17. yüzyıl sonrası “ehliyetsizlik”, “iltimas” gibi olgular devlet mekanizmasında bozulmaya işaret eden unsurlar olarak görülüyor. ([Tozlu Mikrofon][2])
Bu kronolojiyi düşündüğümüzde, Osmanlı’nın uzun süreli idari başarısında liyâkatin rolü küçümsenemez: bir bakıma devleti canlı tutan örgütlü değerlerden biriydi.
—
Günümüzdeki yansımaları
Şimdi gelin biraz günümüze dönelim — bugün “liyâkat” dendiğinde ne anlıyoruz ve Osmanlı’daki anlayışla ne kadar örtüşüyor?
Kamu kurumlarında, işe alım ve terfilerde liyâkate dayalı sistemler zaman zaman dile geliyor — “hak eden görev almalı” gibi. Ancak pratikte farklılıklar yaşanabiliyor. ([T24][7])
Özellikle “ehliyet” ve “yeterlilik” kavramları modern dünyada liyâkatin ana bileşenleri haline gelmiş durumda. Eğitim, uzmanlık, geçmiş tecrübe gibi kriterler ön planda. ([Toplumsal Haber][4])
Öte yandan, Osmanlı’daki gibi “erdemli karakter”, “topluma hizmet bilinci” gibi boyutlar günümüzde daha az vurgulanıyor diyebiliriz. Bu da liyâkatin modern versiyonuyla geleneksel anlamının bir miktar ayrıştığını gösteriyor.
Ayrıca kurumların ve toplumların verimliliği açısından liyâkat eksikliğinin sonuçları da sıkça vurgulanıyor: uzman olmayan görevlerde verimsizlik, güvensizlik ya da adaletsizlik gibi. ([bilgisozlugu.com][5])
Dolayısıyla bugün için liyâkat yalnızca “işe uygun olmak” değil; “toplumsal sorumluluk bilinciyle bunu yerine getirebilmek” olarak yorumlanabilir.
—
Gelecekteki potansiyel etkileri: Neden liyâkat hâlâ kritik?
Arkadaşlar, geleceğe bakarsak, liyâkat kavramının önemi azalacak değil; aksine değişen koşullarla birlikte farklı biçimlerde karşımıza çıkacak. İşte bazı açılımlar:
1. Dijital çağda liyâkat: Yapay zeka, otomasyon, yeni beceri gereksinimleri gibi faktörlerle liyâkatin “yeterlilik” boyutu daha da evrilecek. Eski modeller yetersiz kalabilir.
2. Küresel rekabet ve liyâkat: Ulusal sınırların ötesinde şirketler, kurumlar liyâkati bir rekabet avantajı olarak görebilir. Yetenekli ekipler, değişime hızlı adapte olabilen bireyler…
3. Toplumsal güven ve liyâkat: Bir toplumda liyâkate dayalı sistemlerin yaygın olması, adalete, saygıya, katılıma dayalı bir kültür oluşmasına katkı sağlar. Bu da uzun vadede sürdürülebilir yönetim açısından kritik.
4. Krize hazırlıklı olmak: Kurumlar ya da devletler liyâkate önem verdiğinde, beklenmedik durumlara karşı daha dirençli olabilirler. Osmanlı örneğinde, liyâkatin zayıflamasıyla birlikte sorunlar artmıştı. ([Risale Haber][8])
Kısacası geleceğe dair bir seçimimiz var: liyâkat ilkesini içeriden benimseyip sistemimize yaygınlaştırmak ya da bunun zayıflamasıyla birlikte riskleri artırmak.
—
Beklenmedik ilişkilendirme: Liyâkat ve pop‑kültür
Evet, belki kulağa ilginç geliyor ama gelin liyâkat kavramını biraz pop‑kültürle ilişkilendirelim:
Dijital oyun dünyasında “eRank” ya da “skill rating” sistemleri var — yetenekli oyuncu yüksekte, oyuna katkısı yoksa sistem dışı. Burada bir nevi liyâkat ölçülüyor. Kurumsal dünyada da “hak edenin hakkını alması” fikri, aslında bir oyun skoru gibi görünebilir. Bu ilişkilendirme bize kavramın salt tarihsel değil “her alana yayılabilir” olduğunu gösteriyor.
Ya da hızlı tüketim kültüründe “influencer”‑lık furyasını düşünün: Takipçi sayısı değil, etki gücü önemli hale geliyor. Yine liyâkatin modern izdüşümü…
Bu tür beklenmedik bağlantılar, kelimenin sadece bir devlette bir yönetim sistemi değil, yaşamın pek çok alanında var olduğunu fark etmemizi sağlar.
—
Sonuç
Liyâkat kavramı, Osmanlı’da “hem ehliyet hem erdem” olarak işlev görmüş; günümüzde yeterlilik ve uygunluk boyutu daha çok ön planda olsa da erdemsel yönü ihmal edilmemeli. Gelecekte ise liyâkat, dijitalleşme ve küreselleşme çağında daha da kritik bir kavram haline gelecek. Hepimiz birey olarak ve kurum olarak bu ilkeyi göz önünde tuttuğumuzda, sistemlerimiz daha adil, daha güçlü ve daha kalıcı olabilir.
[1]: “liyakat ~ لياقت osmanlıca ne demek, لياقت anlamı, osmanlıca sözlükler …”
[2]: “Liyakat Usulü Nedir? Osmanlı’da Liyakat Usulü – Tozlu Mikrofon”
[3]: “Liyakat Ne Demek Osmanlıca ? | Soomali Forumu”
[4]: “‘Liyakat’ kelimesinin tarihsel ve dilbilimsel kökeni… l Özlem Deniz …”
[5]: “Likayat ne demek? Liyakat kelimesinin anlamı nedir?”
[6]: “Ecnebi Gözüyle Osmanlı’da Liyakat – Derin Tarih”
[7]: “Osmanlı’da liyakat ve sadakat: Bir arşiv çalışması – T24”
[8]: “Osmanlı Devleti modelinde liyakatsizlik ve ehliyetsizlik”